در چاههایی که مقدار زیادی از دبی ویژهی خود را از دست دادهاند، معمولا روشهای فیزیکی به تنهایی نمیتوانند رسوبات موجود در چاه را جدا سازند. در این حالت اغلب از ترکیب روشهای شیمیایی و فیزیکی برای جداسازی رسوبات استفاده میشود. بازیابی چاههای آب با استفاده از مواد شیمیایی، یكی از روشهای قدیمی است و انواع اسیدها و كلر در این روش مورد استفاده قرار میگیرد. نكتهی مهم در كاربرد مواد شیمیایی، غلظت و حجم این مواد است. غلظت مادهی شیمیایی بایستی به حدی باشد كه توانایی حل رسوبات موجود در روی لوله جدار، شبكهها و همچنین رسوبات بین خلل و فرج گراول پک را داشته باشد. گرچه این نكته بدیهی به نظر میرسد، اما حجم آب موجود در چاه باید دقیقا محاسبه شود؛ چرا که غلظت كم یا زیاد مواد شیمیایی نتیجهی مطلوب را نمیدهد. مهمترین روشهای شیمیایی عبارتاند از: اسید شویی، کلراسیون و آکوا فرید.
روش اسیدشویی
یكی از متداولترین روشهای بازیابی چاهها، استفاده از اسید است که به اسیدشویی یا تزریق اسید معروف است. به طور کلی در چاههایی که دارای رسوبات سخت هستند . و خارج نمودن این رسوبات به کمک روشهای معمول فیزیکی امکانپذیر نیست، استفاده از اسیدشویی بسیار موثر است. اسید با حل کردن رسوبات موجود در روی جدار، گراول و آبخوان پیوستگی بین این رسوبات را از بین میبرد و باعث سست شدن آنها میشود. سپس به کمک روشهای فیزیکی مانند پیستونزنی، واترجت یا ضربهی هوای فشرده میتوان رسوبات سست شده را از چاه خارج نمود.
لازم به ذکر است که در به كاربردن اسیدها بایستی دقت كافی شود، زیرا در برخی موارد به علت اینكه اسید منافذ را كاملا باز میكند، سرعت جریان به سمت چاه زیاد میشود و به همین لحاظ مواد ریزدانه در فضای بین گراول حركت و پس از مدتی مشبكها را مسدود میکند و نهایتا منجر به كاهش آبدهی چاه میگردد. همچنین اسیدها گاهی با تاثیر بر برخی سیلیكاتها، سبب افزایش حجم آنها تا 5 برابر حجم اولیه میشود كه نتیجهی آن انسداد كامل مشبكها و فضای خالی بین گراول است. املاح آهندار آب چاه نیز تحت تاثیر برخی اسیدها (مثل اسید كلریدریك) به كلرور آهن محلول تبدیل میشود، که در محیط اسیدی با pH كمتر از 5/3، تولید مادهی ژلهای هیدروكسید آهن میكند. این ژل سبب انسداد فضاها و راه عبور آب به داخل چاه میشود. برای بازیابی چاه از اسیدهای مختلفی استفاده میشود که پرکاربردترین آنها عبارتاند از:
اسید كلریدریک یكی از اسیدهایی است كه در شستشوی چاهها و از بین بردن رسوبات مؤثر است. باید توجه نمود که خورندگی این اسید زیاد است و فلز را تا حدودی در خود حل میکند. خوردگی چاه توسط این اسید را میتوان با مواد بازدارنده (Inhibitors) مثل رودین (Rodine) كنترل كرد، که انواعی از آن برای آلودگی آب خطری ندارد.
اسید سولفامیک در صنعت کاربرد زیادی دارد و در حل کردن کربنات کلسیم و کربنات منیزیم بسیار موثر است، ولی نمیتواند رسوب آهن و منگنز را در خود حل کند. همچنین این اسید در چاه خوردگی ایجاد نمی کند.
اسید هیدروکسی استیک (یا اسید گلیکولیک) در حل کردن مواد سخت رسوب کرده در چاهها ضعیف عمل میکند. ضریب یونیزاسیون این اسید و اسید سولفامیک از اسید کلریدریک کمتر است، اما ترکیب اسید کلریدریک و هیدروکسی استیک در حل رسوب و گندزدایی چاهها بسیار مناسب است.
اسید فسفریک نیز در بازیابی چاهها معمول است و اولین هیدروژن آن به سرعت آزاد میشود، ولی دو هیدروژن دیگر به کندی آزاد میشوند، بنابراین، تاثیر آن نسبت به اسید کلریدریک کمتر است.
اسیدهای دیگری چون اسید استیك، اسید سیتریك و اسید اكسالیك نیز کاربرد دارند، اما قدرت آنها برای حل كردن رسوب كمتر است.
معمولا در هر مرحله پس از تزریق اسید، عملیات پیستونزنی انجام میشود. میزان pH چاه در طی پیستونزنی بررسی میشود و در صورت نیاز، میزان اسید بیشتری تزریق میشود. عملیات پیستونزنی تا جایی ادامه پیدا میکند که اسید تزریق شده با رسوبات واکنش دهد و pH چاه افزایش یابد. در شكل ذیل شماتیک تغییرات pH پس از تزریق اسید و پیستونزنی نشان داده شده است.
لازم به ذکر است انجام عملیات با مواد شیمیایی، دارای مخاطرات تهدید کنندهی سلامت و حتی جانی است و اثرات مخرب زیستمحیطی شدیدی دارد.
روش کلراسیون
میکروارگانیزمها یکی از مهمترین عوامل نامطلوب در چاههای آب هستند و تنها راه مبارزه با رشد و تکثیر آنها، استفاده از روشهای شیمیایی است. تزریق اسید تا حدی فعالیت میکروبها را محدود میکند و آنها را از بین میبرد، ولی روش اصولی برای مقابله با آنها تزریق مواد ضدعفونی كننده است. مهمترین این مواد تركیبات كلره (مثل گاز كلر، هیپوكلریت سدیم، هیپوكلریت كلسیم و دیاکسید كلر) یا پرمنگنات پتاسیم است. البته باید توجه نمود كه حدود 75 درصد مواد رسوب کرده روی لولهی جدار، مشبكها و گراول موادی معدنی هستند كه در كلر یا مواد اكسید كننده حل نمیشوند. از سوی دیگر، مواد اكسیدكننده باعث اكسیده شدن مواد آلی موجود در چاه و در نهایت تولید رسوب بیشتر میشوند. بنابراین كاربرد كلر و مواد اكسیدكننده به تنهایی موثر نیست.
به دست آوردن غلظت كافی از كلر (با استفاده از گاز كلر) مشكل و حمل و نقل آن دشوار و خطرناك است. بدین لحاظ از هیپوكلریت سدیم استفاده میشود.
روش آکوافرید
روش آكوافرید (Aqua-Freed) نیز یکی دیگر از روشهای شیمیایی احیا است كه به لحاظ عدم اثرات مخرب زیستمحیطی، نتیجهی سریع، نفوذ عالی و گندزدایی مورد توجه میباشد. در این روش از گاز و مایع دیاكسید كربن استفاده میشود، كه به خوبی وارد بافت اطراف لولهی جدار میگردد (عمق این نفوذ تا 10 متر اندازهگیری شده است). در این روش، یك صفحهی مانع در بالای لولهی جدار قرار میگیرد، سپس دیاكسید كربن به شکل گازی یا مایع در زیر صفحه تزریق میشود. در نتیجهی تماس این مواد با آب درون چاه، اسید كربنیك تولید میشود و pH آب به حدود 6 میرسد كه ایجاد خورندگی شدید نمیكند. این اسید به تدریج رسوبات موجود در جدار، گراول و آبخوان را در خود حل و مسیر جریان آب به درون چاه را باز میکند. این روش را در چاههایی كه لولهی جدار آنها UPVC یا پلی اتیلن است نیز میتوان به كار برد. شكل زیر روش آکوافرید را به صورت شماتیک نشان میدهد.
آکوافرید یكی از روشهای جدیدی است كه برای كاهش اثرات اسیدشویی سنتی ابداع شده و مخاطرات جانی آن اندك است، هرچند که تاثیر آن بر رسوبات سخت بسیار كم و محدود است.